Soczyste jabłka, pachnące figi, nasycone słońcem migdały i winogrona – wszystkie te owoce są największym skarbem w dobrze zagospodarowanym ogrodzie. Wiele gatunków specjalnie wyhodowanych drzew owocowych odznacza się szczególnym pięknem i dlatego z powodzeniem można je sadzić jako drzewa ozdobne – wszystkie upiększają ogród. Same owoce nadają się także do dekoracji stołu. Są również owoce, które bardzo głęboko uwikłane zostały
w wydarzenia znaczące, wręcz rozstrzygające dla dziejów ludzkości. Może warto zapoznać się z ich symboliką?

cytryna

Kojarzona jest z goryczą, niepowodzeniem i rozczarowaniem. Niemniej w sztuce chrześcijańskiej symbolizować może również wierność.

gruszka

Kształt gruszki, nasuwający na myśl kształty kobiecego ciała, zapewne zdecydował o łączeniu jej z wyobrażeniami miłości i macierzyństwa (Jung 1981).

W starożytnej Grecji gruszka związana była z Afrodytą i Herą; wytrzymałość grusz uczyniła z niej symbol długowieczności.

jabłko

Jabłoń przybyła z bardzo daleka. Jej owoc ongiś podobno otrzymała w darze od Dionizosa bogini piękności i miłości. Od razu okazał się przedmiotem sporów, i to zaciekłych. Jabłko stało się też przyczyną upadku kwitnącego azjatyckiego miasta i śmierci młodych bohaterów po obu stronach; cierpień i zdrad oraz trudnych powrotów, Odyseusz przez dwadzieścia lat będzie błąkał się z dala od stron rodzinnych i utraci całą swoją flotę, Agamemnon, oplątany siecią, skończy śmiercią gwałtowną we własnym domu.  W „Księdze Rodzaju” zerwany przez Ewę zakazany owoc nie został bliżej określony. Jednakże późniejsi komentatorzy utożsamiali go z jabłkiem. Dlatego też jabłko stało się symbolem kuszenia. Jabłko związane jest również z poznaniem – poznaniem zakazanym. I nieodmiennie – z trudami, trwogami, waśniami. Nie mówiąc już o awanturze, wywołanej rzuceniem jabłka niezgodny na stół bogów, owoc ten zawsze przyciągał powszechną uwagę (ryc. 3). Wystarczy pomyśleć o jabłkach z sadu Hesperyd: aby je zerwać, Herakles, syn Zeusa, będzie musiał stawić czoło trudom i niewygodom, zetrzeć się z bogiem mórz Nereuszem, wędrować aż do rubieży świata, w pobliże Wysp Szczęśliwych. A i tam jego znoje nie skończą się jeszcze, gdyż, aby dotrzeć do złotych jabłek, które od Gai, Matki-Ziemi, otrzymała w darze Hera z okazji zaślubin z królem bogów, będzie musiał na koniec zmierzyć się ze smokiem. To nie wszystko; pokonany smok zostanie uniesiony do nieba, gdzie przemieniony w gwiazdozbiór Węża, będzie czyhał na Pannę. Hesperydy, zrozpaczone po utracie owoców, obdarzonych darem proroczym złotych jabłek, ulegną, zdaje się, przemianie w drzewa – wiąz, topolę, wierzbę. We wszystkich prawie kulturach europejskich w jabłku widzi się ucieleśnienie miłości, małżeństwa, wiosny, młodości, płodności oraz długowieczności (Kopaliński 1991). W przedstawieniach malarskich, jabłko – umieszczone w paszczy małpy bądź węża ucieleśniało grzech pierworodny. W obrazach przedstawiających Chrystusa trzymającego jabłko lub sięgającego po nie symbolizowało odkupienie (niekiedy w podobnym charakterze pojawia się też granat, pomarańcza, wiśnia).

migdał

Symbolizował czystość i niepokalane poczęcie (Cirlot 2001). W świecie starożytnym sok migdałowy utożsamiano z nasieniem. Towarzysz bogini ziemi Kybele, czczonej później w Rzymie, miał zostać poczęty właśnie z migdała, czystego owocu natury. W „Biblii” znakiem, że Bóg wybrał Aarona na kapłana, była laska z migdałowca, która cudownie zakwitała i wydawała owoce. Echa tej symboliki dostrzec można także w zwyczaju umieszczania w średniowieczu wizerunku Chrystusa i Marii
w mandorli, aureoli o kształcie migdała.

winogrono

Winne grona symbolizowały odkupienie. Bardziej popularne były jednak skojarzenia z gościnnością i biesiadami ku czci jesiennych plonów.  Wino, powstające z przekształconego w procesie fermentacji soku winogron i wywierające przemożny wpływ na ludzi pijących, stanowiło ważny symbol przemiany. Symbolika ta oraz przypominająca krew barwa czerwonego wina określiły jego sakramentalne znaczenia (Forstner 1990). Wino zaczęto wytwarzać na Bliskim Wschodzie przynajmniej pięć tysięcy lat temu. Widziano w nim znak siły przyrody i ożywiającego się dobroczynnego ducha. Zwyczaj wylewania wina na ziemię podczas uczty symbolizował płodność i życie po śmierci (Winniczuk 1983). W kulcie greckiego boga Dionizosa (rzymskiego Bachusa) wino stanowiło symbol ekstatycznego związku z bogiem.  W wierze chrześcijańskiej symbolika wina zyskała nową formę: „Kto spożywa moje Ciało i Krew moją pije, trwa we mnie, a Ja w nim” – mówi Chrystus („Ewangelia wg św. Jana”) [6,56]Średniowieczne wizerunki ukazujące Chrystusa stojącego w tłoczni opierały się na słowach św. Augustyna, określających Zbawiciela jako „liść wytłoczoną w tłoczni”. W niektórych przedstawieniach „ukrzyżowania” krzyż przekształca się w tłocznię przygniatającą Chrystusa. Z drugiej strony, krew wypływająca z wyciskanych gron symbolizować może – jak w „Apokalipsie” (14,19) – gniew Boży.

wiśnia

W Japonii była symbolem samurajów – twarda pestka wewnątrz krwistoczerwonego miąższu nasuwała poetyckie skojarzenia z kastą wojowników (Cirlot 2001). W ikonografii chrześcijańskiej wiśnia zastępuje często jabłko w roli rajskiego owocu. Ponieważ wiśnia zaczyna kwitnąć zanim pojawią się na niej liście, symbolizuje także człowieka przychodzącego na świat nago. (ślósarska 1994) W przeszłości ogrody dostarczały głównie owoców na potrzeby gospodarstwa domowego. Drzewa, krzewy i inne rośliny owocowe były stałą częścią dobrze zagospodarowanego ogrodu, który pełnił zarówno funkcje ozdobne, jak i użytkowe. Czasy się  zmieniły, a wraz z nimi urządzanie ogrodów. Pierwszą ofiarą zmian padła uprawa drzew owocowych. Przyczyn tego było kilka, ale główną był brak miejsca. Drzewa owocowe były duże, nowoczesne ogrody zaś małe. Dzisiaj brak miejsca nie stanowi już przeszkody, gdyż wiele drzew owocowych można szczepić na podkładkach karłowych. Takie małe drzewa owocowe doskonale nadają się nawet do najmniejszych ogrodów, w których mogą być wspaniałym elementem dekoracyjnym.

Tablica I. Rośliny poświęcone bogom w mitologii greckiej i rzymskiej

Tablica II. Przegląd symboliki roślin w czasach średniowiecza

Literatura:

• Baldock J., Symbolika chrześcijańska, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1994,
• Cirlot J. E., Słownik symboli, Znak, Kraków 2001
• Encyklopedia Biblii, Świat Książki 1997
• Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, PAX, Warszawa 1990
• Jung C. G., Archetypy i symbole. Pisma wybrane, Czytelnik, Warszawa 1981
• Kopaliński W., Słownik symboli, Oficyna wydawnicza Rytm, Warszawa 2001
• Macioti J., Mity i magia ziół, Universitat, Kraków 1998
• Ślósarska J., W świetle symboli, Samira, Łódź 1994
• Winniczuk L., Ludzie zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu; PWN, Warszawa 1983