Pełnia kwitnienia zawilca (Anemone, rodzina jaskrowate Ranunculaceae) przypada na początek kwietnia, jednak przy sprzyjającej pogodzie, dywan kwiatów podziwiać możemy od marca aż do maja. Najczęściej uprawianymi gatunkami zawilca jest zawilec gajowy i żółty.

Zawilec gajowy (Anemone nemorosa) zwany często niestrętkiem to bylina w stanie naturalnym występująca w Europie środkowej, Azji północno-wschodniej oraz w Ameryce Północnej. W Polsce jest byliną dość pospolitą, najczęściej można ją znaleźć w lasach liściastych i w zaroślach na południu kraju. Z takich właśnie miejsc trafiła do naszych ogrodów: na rabaty, do ogrodów skalnych, naturalistycznych, wiejskich oraz jako zadarnienie pod drzewami i krzewami liściastymi. Niektórzy ścinają jej kwiaty i wkładają je do wazonów, jednakże ścięte kwiaty nie są trwałe.

Zawilec gajowy najlepiej rośnie w cieniu lub półcieniu na glebach lekko kwaśnych, świeżych, żyznych, przepuszczalnych, próchnicznych i wilgotnych. Na stanowisku słonecznym w czasie słonecznej pogody wymaga zacieniania i nawadniania. Podlewanie jest konieczne także w czasie suchej wiosny, kiedy roślina wzrasta oraz w czasie suchego wczesnego lata, kiedy gromadzi materiały zapasowe. Później podlewanie można ograniczyć. Podczas sadzenia należy pamiętać, że roślina bardzo szybko zaczyna wegetację, ale wcześnie też ją kończy. Warto więc w jej towarzystwie posadzić inne rośliny, które wypełnią puste miejsca powstałe po zaschnięciu części nadziemnej. W naszych warunkach klimatycznych zawilec jest rośliną całkowicie mrozoodporną. Wrażliwy jest natomiast na niektóre choroby i szkodniki. Poważnym zagrożeniem dla niego są rdza, twardnica bulwiasta, larwy muchówek i chrząszczy. Rdza, która jest chorobą grzybową, jest uciążliwa i trudno ją zwalczyć. Objawem choroby są żółte plamki na liściach po ich wierzchniej stronie oraz skupiska zarodników pod spodem. Chore liście należy usuwać i palić. Rośliny można opryskiwać środkami Baymat AE, Score 250 EC, Discus 500 WG, Baycor 25 WP. Te same fungicydy można zastosować do zwalczania twardnicy, która jest pasożytem grzybowym wyrastającym w sąsiedztwie zawilców. Roślina nie ginie, ale zatrzymane jest jej kwitnienie. Prostym sposobem profilaktycznym jest posiadanie zdrowych sadzonek roślin, najlepiej pochodzących ze sprawdzonych szkółek ogrodniczych. Nie powinno się zawilców przenosić do ogrodów ze środowiska naturalnego.

Bylina zimuje w postaci kłącza, które jest walcowate w kształcie, płożące się i ma barwę brunatną lub żółtobrunatną. Z poziomego kłącza wyrastają długoogonkowe liście odziomkowe o żywej zielonej barwie oraz 20-30 centymetrowej wysokości pędy kwiatowe zakończone pojedynczym kwiatem, pod którym znajdują się w jednym okółku trzy liście podkwiatowe (łodygowe). Ponieważ roślina rozwija się zazwyczaj jeszcze podczas przymrozków, jej liście wykazują pewne przystosowanie do wzrastania w trudnych warunkach. Ogonki liściowe są zgięte, mają charakterystyczne kolanko, które jako pierwsze przebija się przez lekko zmarznięte podłoże pociągając za sobą całą blaszkę liściową. Wszystkie liście są dłoniasto dzielne, podwójnie lub potrójnie wcięte o blaszce liściowej brzegiem piłkowanej. Utrzymują się do lata. Roślina zaczyna gromadzić materiały zapasowe potrzebne do rozpoczęcia rozwoju w następnym sezonie wegetacyjnym i liście zanikają.

Kwiaty wyrastają na szczytach pędów, u gatunku są niewielkie, większą średnicę mają u wyhodowanych odmian. Podobnie jest z ich barwą – u gatunku są białe z różowym rumieńcem, u odmian mogą być różowe, lila, biało-zielone i pełne. Płatki zawilca są silnie zredukowane, a to co najbardziej zdobi roślinę to listki okwiatu. Kwiaty reagują na zmiany pogody i porę dnia, rozchylają się tylko w czasie dnia podczas słonecznej pogody. Po przekwitnięciu kwiatów roślina wydaje owoce – owłosione niełupki z jednym nasieniem, które zawiera elajosomy -ciałka mrówcze-  więc chętnie są przez nie rozsiewane.

Zawilca gajowego rozmnaża się poprzez podział kłącza po kwitnieniu. Należy przy tym pamiętać, aby kłącza nie przesuszyć. Korzystniejszym terminem rozmnażania wegetatywnego jest jesień, jednakże wtedy ciężko jest kłącze znaleźć. Innym sposobem rozmnażania jest wysiew nasion do gruntu bezpośrednio po zbiorze. Nasiona wschodzą wtedy w roku następnym, gdy temperatura gleby osiągnie około 15˚C. Przyspieszyć kiełkowanie można poprzez wysiew nasion w inspekcie. Wtedy lepiej, aby na miejsce stałe wysadzić je dopiero na następną wiosnę. Wysiew z nasion jest dość czasochłonny, a kiełkujące rośliny nie powtarzają cech rośliny matecznej, np. rośliny potomne tych, które miały kwiaty pełne, wykształcą kwiaty pojedyncze.

Cała roślina jest lekko trująca, zawiera ranunkulinę, anemoninę i protoanemoninę, które opisywał w starożytności Hipokrates. W medycynie ludowej ceniona jest jako roślina lecznicza znajdująca zastosowanie w produkcji kamfory zawilcowej. 

Z zawilcem gajowym najczęściej mylony jest zawilec żółty (Anemone ranunculoides), jednakże istnieje kilka bardzo wyraźnych różnic: kwiaty zawilca żółtego są żółte, a liście podkwiatowe są siedzące, a nie długoogonkowe; gatunek ten preferuje gleby bardziej zasadowe; nie zawsze wykształca liście odziomkowe, a pęd kwiatowy niekiedy zakończony jest dwoma kwiatami. 

Joanna Kostrzewa